Η Μάχη του Μαραθώνα | Οι Μαραθωνομάχοι δικάζουν και δικάζονται στον Αριστοφάνη

 Η μάχη του Μαραθώνα το 490 π.χ. ήταν ένα γεγονός πολύ μεγάλης ιστορικής σημασίας το οποίο επηρέασε όλη την Ελλάδα και δη την Αθήνα ποικιλοτρόπως. Η σημασία του δεν αφορά απλά τα στρατηγικά οφέλη τα οποία κέρδισαν οι Αθηναίοι με την νίκη τους, αλλά κυρίως τα ψυχολογικά οφέλη. Η νίκη στο Μαραθώνα αύξησε σημαντικά τόσο το γόητρο της Αθήνας σε σχέση με τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, όσο και την αυτοπεποίθηση των ίδιων των Αθηναίων στην πόλη τους και στο πολίτευμα τους. Ο Μαραθώνας υπήρξε το πρώτο πεδίο στο οποίο δοκιμάστηκε για πρώτη φορά το αθηναϊκό δημοκρατικό πολίτευμα και αποδείχθηκε νικητήριο.

Αριστοφάνης | Φωτ.: umano.gr

Η ακμή της Αθήνας όμως και της δημοκρατίας, την οποία εγκαινίασε η μάχη του Μαραθώνα, στα χρόνια του Αριστοφάνη αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό παρελθόν. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.) και ο θάνατος του Περικλή (429 π.Χ.) άλλαξαν για πάντα τις ισορροπίες της Αθήνας και κλόνισαν την πίστη πολλών Αθηναίων στην πόλη και στο πολίτευμα τους. Ο Αριστοφάνης, βαθιά πολιτικοποιημένος κωμικός καθώς ήταν και φύσει συντηρητικός, μοιραζόταν τις ανησυχίες των συμπολιτών του σχετικά με τις καταστρεπτικές συνέπειες του πολέμου αλλά και την ακαταλληλότητα των πολιτικών ανδρών που διαδέχθηκαν τον Περικλή.

Έτσι στις κωμωδίες του Αριστοφάνη η γενιά των «Μαραθωνομάχων», των ανδρών εκείνων που δόξασαν την Αθήνα, οι οποίοι τώρα μάλιστα αναγκάζονται να υποστούν την κακομεταχείριση και τον εξευτελισμό στα χέρια της νεότερης γενιάς των «δημαγωγών», γίνεται σύμβολο του ένδοξου παρελθόντος της Αθήνας το οποίο έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί και φανερώνεται έτσι περίτρανα η δυσαρέσκεια του κωμικού με τα νέα «ήθη» της πόλης του και των κατοίκων της. Φυσικά και η γενιά των Μαραθωνομάχων δεν γλυτώνει απόλυτα από τα σατυρικά βέλη του ποιητή, ούτε από την ειρωνεία του.

Σφήκες του Αριστοφάνη από τον θεατρικό οργανισμό Κύπρου 1991, Σκηνοθεσία: Εύη Γαβριηλίδης και Νεόφυτος Ταλιώτης

Τα έργα του Αριστοφάνη και οι Μαραθωνομάχοι | Αχαρνής, Νεφέλες & Σφήκες

Μία πρώτη αναφορά στους Μαραθωνομάχους βρίσκουμε στην κωμωδία «Αχαρνής», που ανέβηκε για πρώτη φορά στα Λήναια το 425. Εκεί ο αγρότης Δικαιόπολις επιδιώκει να συνάψει ιδιωτική ειρήνη με την Σπάρτη, αφού ο ίδιος έχει ξεριζωθεί από το σπίτι του αλλά τα αιτήματα του για συλλογική ειρήνη αγνοούνται επιδεικτικά από τον Δήμο. Οι Μαραθωνομάχοι απαρτίζουν το χορό, ο οποίος ενώ στην αρχή πλανημένος από τους δημαγωγούς καταφέρεται εναντίον του Δικαιόπολη. Ο Δικαιόπολις ωστόσο τους πείθει με τα επιχειρήματα του και στο τέλος τον στηρίζουν, αλλά τελικά ο ίδιος δεν θα τους αφήσει να επωφεληθούν από τα οφέλη της ιδιωτικής του ειρήνης. Αυτό το αμφίσημο τέλος έχει οδηγήσει μερικούς να κατηγορήσουν τον ήρωα της κωμωδίας για εγωισμό, ενώ άλλοι το ερμηνεύουν ως ένα μήνυμα από την πλευρά του κωμικού, ότι ο λαός πρέπει να πάρει το μέλλον του στα χέρια του. Ο Δικαιόπολις σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία λειτουργεί ως ένα μέσο αφύπνισης του Μαραθωνομάχων και μία γενικότερη έκκληση προς τον αθηναϊκό λαό να θυμηθεί τις δόξες και το πνεύμα της εποχής του Μαραθώνα.

Αχαρνής (1961), σκην. Α. Σολομός, φωτ. Δ. Χαρισιάδης

Στους Μαραθωνομάχους αναφέρεται ο Αριστοφάνης και στο έργο του «Νεφέλες» το 423 π.χ., μία κωμωδία που αφορά κυρίως την διαμάχη μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου. Εκεί ο Άδικος Λόγος συνδέεται με τα νέα ήθη και τη νέα παιδεία, δηλαδή την τέχνη της ρητορικής και το αγαθό της προσωπικής επιτυχίας και ανάδειξης στην εκκλησία του Δήμου, ενώ ο Δίκαιος Λόγος συνδέεται με την παλιά παιδεία που πρεσβεύει το συλλογικό ιδεώδες και συνδέεται με τη γένια των Μαραθωνομάχων: « ἀλλ’ οὖν ταῦτ’ ἐστίν ἐκεῖνα, ἐξ ὧν ἄνδρας Μαραθωνομάχας ἡμὴ παίδευσις ἔθρεψεν. (985-6)», όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Δίκαιος Λόγος στην κωμωδία. Η πικρία του Αριστοφάνη για την πολιτική κατάσταση της Αθήνας φαίνεται από το γεγονός ότι ο Δίκαιος Λόγος και άρα το ήθος της γενιάς των Μαραθωνομάχων, στο τέλος ηττάται.

Νεφέλες του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία Νίκου Μαστοράκη | Εθνικό Θέατρο - καλοκαιρινή περιοδεία 2012

Την πιο εκτεταμένη αναφορά όμως στην γενιά των Μαραθωνομάχων, τη βρίσκουμε στις «Σφήκες» του 422 π.χ., μία κωμωδία η οποία περιστρέφεται γύρω από τη διαμάχη ενός γιου με τον πατέρα του. Σε πρώτη όψη ο Αριστοφάνης με τις Σφήκες σατιρίζει την δικομανία των Αθηναίων, αφού ο ηλικιωμένος Φιλοκλέονας δεν μπορεί να σταματήσει να δικάζει, παρά τις προσπάθειες του γιου του Βδελυκλέονα να τον συνετίσει. Σε δεύτερη φυσικά ανάγνωση ο Αριστοφάνης στιγματίζει την διαφορά των δικαστηρίων από τους σύγχρονους του πολιτικούς όπως ο Κλέονας. Αυτό είναι εξάλλου φανερό και από τα ονόματα των δύο πρωταγωνιστών. Ο χορός των γερόντων, οι οποίοι παρομοιάζονται με σφήκες και οι οποίοι ταυτίζονται εμμέσως με τη γενιά των Μαραθωνομάχων, διατελούν ένα περίεργο ρόλο στην κωμωδία. Για πρώτη φορά τους βλέπουμε σαν δικαστές, σαν φορείς εξουσίας και όχι περιθωριοποιημένους από τη νέα γένια. Παρόλα αυτά από την αρχή είναι φανερό πως οι γέροντες του χορού, όπως και ο ίδιος ο Φιλοκλέονας, άγονται και φέρονται από τον Κλέονα και τις άδειες υποσχέσεις του. Στην πορεία του έργου αλλάζουν γνώμη, θυμούνται τα περασμένα μεγαλεία και παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους. Υπάρχει κάτι δυσοίωνο όμως στο τέλος του έργου: ο Φιλοκλέονας γιατρεύεται από την δικομανία του, αλλά όχι από την μανία. Αντίθετα, επιδίδεται τώρα στον ηδονισμό και στην ακολασία. Το μήνυμα του Αριστοφάνη φαίνεται να είναι ξεκάθαρο: ο αθηναϊκός λαός νοσεί και η δόξα του Μαραθώνα έχει πια περάσει. Πιο σημαντικό ίσως, φαίνεται να έχει χαθεί το ήθος και η παιδεία που έφερε αυτήν την δόξα.

Εθνικό Θέατρο (1963). Σφήκες του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού © Αρχείο Εθνικού Θεάτρου

Δεν είναι τυχαίο που στην κωμωδία του Βατράχους (405 π.Χ.), ο Αριστοφάνης βάζει τον θεό Διόνυσο να κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο όπου καλείται να επιλέξει ανάμεσα στον Ευριπίδη που αντιπροσωπεύει τα νέα ήθη και έθιμα, ο οποίος είναι στενά συνδεδεμένος με τους σοφιστές και την νέα πολιτική σκηνή της Αθήνας και στον Αισχύλο ο οποίος αντιπροσωπεύει τα παλιά ήθη και παιδεία και ο οποίος εξάλλου ήταν γνωστός για το γεγονός ότι πολέμησε στη μάχη του Μαραθώνα. Στους Βατράχους, η νέα και η παλιά Αθήνα έρχονται για ακόμα μία φορά αντιμέτωπες - αυτήν τη φορά στο πεδίο της ποίησης και παρόλο που η παλιά Αθήνα βγαίνει ακόμα μία φορά νικήτρια, η απελπισία του Αριστοφάνη για την πορεία της πόλης του είναι πιο εμφανής από ποτέ.

Καταληκτικά, για τον Αριστοφάνη που μεγάλωσε με ιστορίες για τον Μαραθώνα και την Σαλαμίνα αλλά ως ενήλικας βίωσε την φρίκη του Πελοποννησιακού Πολέμου και την παρακμή της Αθήνας, η μάχη του Μαραθώνα μετατράπηκε σε σύμβολο. Πιο συγκεκριμένα, η γενιά που πολέμησε στο Μαραθώνα αντιπροσωπεύει στις κωμωδίες του την ιδεατή αριστοκρατική τάξη, την οποίο ο Αριστοφάνης είχε συνδέσει με την ακμή της πόλης και η οποία μετά το θάνατο του Περικλή έχανε όλο και περισσότερο την επιρροή της. Η ελπίδα του Αριστοφάνη για αναβίωση της δόξας της Αθήνας συνδέεται με την αναβίωση της αριστοκρατίας, η οποία όσο προχωρά ο καιρός απομακρύνεται όλο και πιο πολύ από τον ποιητή, μέχρι να καταλήξει στο φαντασιακό περιβάλλον του Κάτω Κόσμου.

Σοφία Μπερουκλή

Αρχαιολόγος

Πηγές:

1. Για τους Σφήκες του Αριστοφάνη ( 1:Γενική εισαγωγή) https://antonispetrides.wordpress.com/2021/01/06/wasps_1/

2. Η μάχη του Μαραθώνα στην αττική κωμωδία https://logeion.upatras.gr/sites/logeion.upatras.gr/files/pdffiles/KAKRIDIS_Logeion_2011_0.pdf

3. Ιωάννης Κωσταντάκος, Χρέος και κωμικός ηρωισμός στην αρχαία κωμωδία: ο Αριστοφάνης και οι συγκαιρινοί του