Επίσκεψη στο Ιερό των Αιγυπτίων Θεών | Νέα Μάκρη

Έγινε ενημέρωση: 17 Μαρ 2022

Ένας από τους πλέον σημαντικούς χώρους της Ανατολικής Αττικής είναι το Ιερό των Αιγυπτίων θεών στη Νέα Μάκρη. Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται στην περιοχή του Μικρού Έλους ή Βάλτου, στη θέση Μπρεξίζα, περίπου 1,5 χλμ. νότια του Τύμβου των Αθηναίων, κυριολεκτικά δίπλα στη θάλασσα!

Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Ιερού των Αιγυπτίων Θεών Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Το 1968 κατά τη διάρκεια εργασιών για τη διευθέτηση της κοίτης του χειμάρρου ήρθαν στο φως ρωμαϊκά αιγυπτιακά αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους και ακολούθησε σωστική ανασκαφή, η οποία αποκάλυψε τμήματα του αρχαίου οικοδομήματος. Το ιερό αυτό χρονολογείται γύρω στο 150-160 μ.Χ. και αποδίδεται στον Ηρώδη Αττικό, μία δυναμική και εξέχουσα προσωπικότητα, έναν σπουδαίο ρήτορα και σοφιστή, που γεννήθηκε στον Μαραθώνα το 103 μ.Χ. και πέθανε στη γενέτειρά του το 179 μ.Χ. Ό ίδιος διέθεσε ένα μεγάλο μέρος της πατρικής του περιουσίας σε δωρεές, ενώ χρηματοδότησε την κατασκευή λαμπρών οικοδομημάτων και δημοσίων έργων, σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας.

Η καθιέρωση της λατρείας Αιγυπτιακών Θεοτήτων στην Ελλάδα

Πώς όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί η λατρεία Αιγυπτιακών θεοτήτων στον ελλαδικό χώρο; Η Ίσιδα και ο Όσιρις ήταν ένα ζεύγος αιγυπτιακών θεοτήτων, η λατρεία των οποίων υιοθετήθηκε και στην Ελλάδα και ανάγεται ήδη στις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ., όπως επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη επιγραφών που αναφέρονται στην ίδρυση ιερού αφιερωμένου στην Ίσιδα στο λιμάνι του Πειραιά. Οι δύο θεοί εξελληνίστηκαν και η Ίσιδα μπορεί να ταυτιστεί με τη θεά Δήμητρα ή την Αφροδίτη, ενώ ο Σάραπις, η εξελληνισμένη δηλαδή μορφή του Όσιρι, εξομοιώθηκε με ισχυρές θεότητες του ελληνικού πανθέου, όπως ο Δίας, ο Διόνυσος και ο Άδης.

Το ζεύγος αγαλμάτων της Ίσιδας και του Σαράπιδος. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Η εύρεση των πρώτων αρχαιολογικών ευρημάτων | Το νησί

Η ύπαρξη αρχαιολογικών ευρημάτων στη θέση αυτή είχε επισημανθεί από τους ξένους περιηγητές που γοητεύονταν από τη ιδέα της έρευνας του αρχαιολογικού πλούτου της χώρας, πριν ακόμα από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Οι ντόπιοι αποκαλούσαν τη θέση αυτή ως «νησί», λόγω μιας νησίδας που ξεχώριζε στο μέσον του έλους, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τα σχέδια του Γάλλου Fauvel, προξένου της Γαλλίας, που επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1789 αναζητώντας τους τάφους των Αθηναίων που έπεσαν ηρωικά στη Μεγάλη Μάχη. Ο ίδιος πραγματοποίησε ανασκαφικές έρευνες και έφερε στο φως τις προτομές του Ηρώδη του Αττικού και των αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρηλίου και Λουκίου Βέρου, που σήμερα φιλοξενούνται στο Λούβρο και στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης.

Η ανασκαφή του ιερού | Αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους

Την περίοδο 2001-2008 πραγματοποιήθηκε η συστηματική ανασκαφή του ιερού από την αρχαιολόγο Ι. Δεκουλάκου σε συνεργασία με τις Α. Σίσκου και Κ. Φωτιάδη και τον αρχιτέκτονα Α. Γούναρη. Οι έρευνες αυτές αποκάλυψαν ότι το ιερό αυτό αποτελείται από έναν τετράπλευρο περίβολο με τέσσερις εισόδους, ανοιγμένες σε κάθε μία από τις πλευρές, κατά τα σημεία του ορίζοντα. Οι είσοδοι αυτές ομοιάζουν με αιγυπτιακούς πυλώνες, ενώ στην εξωτερική και εσωτερική όψη κάθε πυλώνα, το άνοιγμα πλαισιωνόταν από ζεύγος αγαλμάτων σε υπερφυσικό μέγεθος, πάνω σε βάσεις. Το ένα ήταν ανδρικό, στον τύπο των αγαλμάτων των Φαραώ, και το άλλο γυναικείο.

Η μία από τις τέσσερις εισόδους όπου σώζονται μόνο τα αγάλματα της εσωτερικής πλευράς — Η μία από τις τέσσερις εισόδους του ιερού όπου σώζονται μόνο τα αγάλματα της εσωτερικής πλευράς. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Τα αγάλματα αυτά, δεκαέξι στον αριθμό, απεικονίζουν τη θεά Ίσιδα σε διάφορους τύπους, π.χ. ως Δήμητρα κρατώντας στάχυα ή ως Αφροδίτη κρατώντας τριαντάφυλλα. Έχουν τα χέρια κολλημένα στο σώμα και προβάλλουν σταθερά το αριστερό πόδι, ενώ η χρονολόγησή τους τοποθετείται στα τέλη της μέσης και στις αρχές της ύστερης εποχής των Αντωνίνων (150-170 π.Χ.) και είναι όλα έργα αττικά, κατασκευασμένα από πεντελικό μάρμαρο. Σώζονται τρία ζεύγη αγαλμάτων, που εκτίθενται στην πέμπτη αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα, ενώ στον χώρο εκτίθενται και ένα από τα λυχνάρια πολύ μεγάλων διαστάσεων που φέρει παράσταση της Ίσιδος και του Σάραπι. Πλέον, στον αρχαιολογικό χώρο ο επισκέπτης του ιερού μπορεί να δει και να θαυμάζει τα πιστά αντίγραφα των αγαλμάτων που έχουν τοποθετηθεί στις αντίστοιχες βάσεις τους.

Σάραπις Ιερό Αιγυπτίων θεών — Το άγαλμα του θεού φορά στο κεφάλι κάλυμμα με αιγυπτιακή κόμπρα και το επίσημο ένδυμα των Φαραώ. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Ίσιδα - στάχυα — Το άγαλμα της Ίσιδος φέρει στο κεφάλι διάδημα με κέρατα αγελάδας και ηλιακό δίσκο, ενώ στο τελείωμα απεικονίζεται η αιγυπτιακή κόμπρα. Κρατά στο δεξί της χέρι στάχυα για να συνδεθεί με τη Δήμητρα τη θεά της γεωργίας. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Σάραπις - κυλινδρικά αντικείμενα — Το άγαλμα του θεού προτάσσει το αριστερό πόδι σαν να κινείται και κρατά στα χέρια του κυλινδρικά αντικείμενα. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Ίσιδα - τριαντάφυλλα — Το άγαλμα της θεάς φέρει στο κεφάλι ψηλό διάβημα που καταλήγει στην αιγυπτιακή κόμπρα. Στα χέρια κρατά από μία δέσμη με τρία άγρια τριαντάφυλλα για να συνδεθεί με την Αφροδίτη. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Από τις τέσσερις εισόδους του περιβόλου ξεκινούν πλακόστρωτες οδοί που οδηγούν στο κεντρικό τμήμα του ιερού, όπου υπάρχει μία πυραμιδοειδής βαθμιδωτή κατασκευή, η οποία περιβάλλεται από στεγασμένο διάδρομο στην εξωτερική πλευρά του οποίου σχηματίζεται μια εξέδρα με ένα δωμάτιο σε κάθε πλευρά της. Στον ανατολικό πυλώνα, εξωτερικά, ανασκάφηκε μία μεγάλη αυλή με πρόπυλο και δωμάτια.

Άποψη του αρχαιολογικού χώρου. Στο κέντρο της φωτογραφίας διακρίνεται η πυραμιδοειδής κατασκευή. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Οι θεοί που λατρεύονταν στο ιερό

Στο ιερό αυτό λατρεύονταν ο θεός Σάραπις μαζί με την Ίσιδα, αλλά και τον γιο τους, Ώρο. Ο χώρος ήταν πιθανότατα αφιερωμένος στον Σάραπι του Κανώβου και όχι στην Ίσιδα, όπως αρχικά είχε αποδοθεί εξαιτίας του γυναικείου αγάλματος που βρέθηκε στην ανασκαφή του 1968. Ο Κάνωβος ήταν κυβερνήτης του πλοίου του Μενέλαου, ο οποίος πέθανε στην Αίγυπτο και έδωσε το όνομά του σε μία πόλη στο Δέλτα του Νείλου. Η πόλη αυτή ήταν γνωστή, σύμφωνα με τον Στράβωνα, για το ιερό του Σάραπι. Όπως όλα δείχνουν λοιπόν, ο Ηρώδης Αττικός ίδρυσε στην περιοχή αυτή το ιερό του Σάραπι του Κανώβου, ορμώμενος είτε από κάποιο ταξίδι του στο αντίστοιχο ιερό της Αιγύπτου είτε στο Τίβολι, όπου ο Αδριανός είχε κατασκευάσει ένα αντίγραφο του συγκεκριμένου Σαραπείου στην έπαυλή του.

Η βεβήλωση του ιερού

Τον Ιούνιου του 2018 άγνωστοι εισέβαλαν στο ιερό προξενώντας σημαντικές φθορές στα αντίγραφα των αγαλμάτων που ήταν τοποθετημένα στους πυλώνες, καταστρέφοντας μικρό ή μεγάλο μέρος της επιφάνειάς τους. Σήμερα οι ζημιές έχουν πλέον αποκατασταθεί.

Το ρωμαϊκό συγκρότημα λουτρών

Το 1974 η έφορος Ξ. Αραπογιάννη ανέσκαψε σε κοντινή απόσταση (περίπου 40 μ.) από το ιερό ένα πολυτελές ρωμαϊκό βαλανείο (λουτρό) που χρονολογείται στον 2ο αι. μ.Χ. και προφανώς μαζί με το ιερό αποτελεί μέρος ενός μεγάλου συγκροτήματος. Το κτίσμα αυτό προφανώς εξυπηρετούσε τις ανάγκες καθαρμού των επισκεπτών του ιερού πριν τις λατρευτικές τελετουργίες. Το βαλανείο αποτελείται από δεκαοχτώ χώρους συνολικά και έχει κατεύθυνση από ΒΑ προς ΝΔ, ώστε να δέχεται το φως του ήλιου καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, δημιουργώντας τις ειδικές συνθήκες που απαιτούνται για τους θαμώνες του. Από τα ευρήματα του χώρου προκύπτει ότι το βαλανείο λειτουργούσε από τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. έως τα μέσα του 4ου αι. μ.Χ., οπότε και για άγνωστες αιτίες εγκαταλείφθηκε και καταστράφηκε. Το κτήριο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς διαθέτει πολυτελείς χώρους που βρίσκονται σε απόλυτη συμμετρία μεταξύ τους. Η διάταξη των χώρων είναι κυκλική, ενώ το οικοδόμημα διαθέτει βοηθητικούς χώρους ανάπαυσης και αποδυτήρια. Στο κεντρικό τμήμα του λουτρού βρίσκεται μία μεγάλη ελλειψοειδής αίθουσα, γύρω από την οποία αναπτύσσονται συμμετρικά οι υπόλοιποι χώροι. Η αίθουσα αυτή κατασκευάστηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια και φέρει επένδυση μαρμάρου στο δάπεδο και στους τοίχους, με σκοπό τη μέγιστη στεγανότητα και θερμότητα του χώρου. Για τον λόγο αυτό συμπεραίνουμε ότι ο χώρος αυτός λειτουργούσε σαν μια θερμαινόμενη πισίνα (calida piscina), μία πρακτική που συναντούμε κυρίως στα πολυτελή λουτρά.

Αεροφωτογραφία του ρωμαϊκού συγκροτήματος λουτρών. Πηγή: Σταϊνχάουερ, Γ. 2009. Ο Μαραθών και το αρχαιολογικό Μουσείο. Αθήνα: Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση

Τμήμα του σωζόμενου ρωμαϊκού βαλανείου. Φωτ.: Χάρης Φέτερης

Οι ανασκαφές σήμερα

Τα τελευταία χρόνια η ανασκαφή στο Ιερό των Αιγύπτιων Θεοτήτων διεξάγεται συστηματικά υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Στην ανασκαφή αυτή έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν εθελοντικά και ολιγάριθμοι προπτυχιακοί ή μεταπτυχιακοί φοιτητές του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, εν είδει πρακτικής άσκησης.

Προγραμμάτισε μια μονοήμερη εκδρομή στην περιοχή!

Το παραλιακό μέτωπο της ευρύτερης περιοχής προσφέρεται για μονοήμερες εξορμήσεις για όσους βρίσκονται στην Αθήνα και επιζητούν μερικές στιγμές χαλάρωσης, καθώς απέχει από το κέντρο της πόλης λιγότερο από 40 χλμ. Μια ιδανική μέρα θα μπορούσε να ξεκινήσει με έναν πρωινό καφέ στην παραλία της Νέας Μάκρης, όπου υπάρχουν πολλές επιλογές για μικρούς και μεγάλους (λίστα με τα καφέ εδώ >>welovemarathon.gr/cafes) . Στη συνέχεια, ο περίπατος στον όμορφο πεζόδρομο κατά μήκος της παραλίας που ενώνει τον Μαραθώνα με τη Νέα Μάκρη οδηγεί στον Αρχαιολογικό χώρο του Ιερού των Αιγυπτίων Θεών, όπου ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τα αρχαία κατάλοιπα, συνδυάζοντας το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Πλησίον του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται επίσης το γραφικό εκκλησάκι της Αγίας Κυριακής, το οποίο αξίζει της προσοχής του επισκέπτη. Αφού ξεκουραστεί κάτω από τη σκιά των δέντρων, ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τον ήλιο και τη θάλασσα στις οργανωμένες και μη πλαζ της περιοχής. Η εκδρομή θα μπορούσε να κλείσει ιδανικά με φαγητό σε μία από τις πολλές ψαροταβέρνες που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από την ακτή καθ’ όλο το μήκος της παραλίας (βρες όλες τις προτάσεις φαγητού εδώ >>welovemarathon.gr/food) .