Υπευθυνότητα ή Πόνος - Πώς η ενηλικίωση αποτιμάται ανάλογα με τον βαθμό ανάληψης της ευθύνης του εαυτού

Ας ξεκινήσουμε λίγο προβοκατόρικα! Μια κοινή διαπίστωση φαίνεται να ισχύει για όποιον έχει προσπαθήσει έστω και λίγο να καταλάβει τον εαυτό του: Εκεί έξω κυκλοφορούν πεντάχρονα με «στολή» ενηλίκων, συμπεριλαμβανομένων και ημών των ιδίων.

Όπως είχε επισημανθεί και σε παλαιότερο άρθρο (Γνώθι σαυτόν), δεν γνωρίζουμε πραγματικά τον εαυτό μας και τα αληθινά μας κίνητρα. Ανεπίγνωστα κίνητρα, θαμμένα στα βάθη του ασυνειδήτου μας, καθορίζουν τη συμπεριφορά μας. Απαιτείται γνώση και επίμοχθη προσπάθεια για να αποκτήσουμε πρόσβαση σ’ αυτό το πεδίο και να γνωρίσουμε τον αληθή μας εαυτό. Ας πούμε την αλήθεια λοιπόν κι ας σταθούμε προ των ευθυνών μας. Πόσο υπεύθυνοι είμαστε; Πόσο αντιλαμβανόμαστε τη δική μας συμμετοχή τόσο στα γεγονότα του βίου μας όσο και στην ποιότητα των σχέσεών μας με τους συνανθρώπους μας και με τις εκάστοτε καταστάσεις;

Μιλάμε για αληθή εαυτό. Ας σκεφτούμε όμως τι σημαίνει η λέξη: «A-λήθεια» ήτοι «α» στερητικό και «λήθη». Άρα να μην ξεχνάμε. Κι όμως, εμείς αναπόδραστα ξεχνάμε το ποιοι είμαστε πραγματικά. Πόσος πόνος άραγε προκύπτει εξ αιτίας αυτής της άγνοιας;

Θα κατανοήσουμε ίσως καλύτερα τον νομοτελειακό συσχετισμό της ευθύνης και του πόνου ή των απογοητεύσεων του βίου εάν ανατρέξουμε στα αρχέτυπα με τα οποία μεγαλώνουμε και τα οποία καθορίζουν το υποσυνείδητο αφήγημα βάσει του οποίου εξελίσσονται οι κοινωνίες. Γνωρίζουμε όλοι το κυρίαρχο αρχέτυπο του προπατορικού αμαρτήματος και της επακόλουθης πτώσης απ’ τον Παράδεισο βάσει του οποίου οι πρωτόπλαστοι καταπάτησαν τον θεϊκό νόμο κι έτσι επήλθε η πτώση.

«Άγνοια νόμου δε συγχωρείται», μας λέει η νομική σκέψη. Ο κανόνας τούτος δεν έχει μόνο στενά νομικό περιεχόμενο. Αποτελεί την κατευθυντήρια αρχή δράσης κάθε υπεύθυνου πολίτη. Διότι, αν δε γνωρίζει ποια είναι τα δικαιώματά του, πότε και γιατί περιορίζονται, υπό ποίους όρους η άσκησή τους δύναται να καταστεί καταχρηστική καθώς επίσης και την ευθύνη του να τα υπερασπίζεται, δεν καθίσταται μόνον ο ίδιος αντικείμενο αυθαιρεσιών, αλλά θέτει σε κίνδυνο την ίδια τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Επομένως, η φράση τούτη καταδεικνύει την ευθύνη που μας αναλογεί.

Φαίνεται ότι και στην περίπτωση του αρχετύπου του προπατορικού αμαρτήματος, ο Θεϊκός Νόμος αφορά στην ευθύνη. Η πτώση από τον παράδεισο ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι οι πρωτόπλαστοι δεν ανέλαβαν την ευθύνη της επιλογής τους να φάνε τον καρπό από το Δέντρο της Γνώσης. Ο Αδάμ υπέδειξε ως υπαίτια την Εύα και η Εύα με τη σειρά της το φίδι.

(Ανεπιβεβαίωτες φήμες εικάζουν ότι το φίδι βρίσκεται ακόμη στον παράδεισο!).

Όταν δεν αναλαμβάνουμε την ευθύνη της εκάστοτε επιλογής μας, προκύπτει ο πόνος. Ο πόνος φαίνεται πως είναι η απαραίτητη ανθρώπινη διαδικασία – διαδικασία γνώσης – προκειμένου να αναλάβουν τα όντα την ευθύνη τους. Την ευθύνη τους για την γνώση που ζήτησαν ν’ αποκτήσουν και για τα αποτελέσματα που αυτή θα έχει. Από την άγνοια της παιδικότητάς τους στον Παράδεισο, ζήτησαν να ενηλικιωθούν και να λάβουν την γνώση που θα τους καθιστούσε Θεούς.

«Ο κήπος των απολαύσεων», λεπτομέρεια από έργο του Ιερώνυμου Μπος

Εν τούτοις, δεν γίνεται να αποκτάμε γνώση χωρίς να είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτήν. Σκέτη η γνώση – δίχως επίγνωση, δίχως αγάπη κι αγαθό κίνητρο – οδηγεί σε ύβρεις σαν αυτές που καθ’ εκάστην διαπράττει η ανθρωπότητα. Ύβρεις προς τον συνάνθρωπο, προς το περιβάλλον και τη φύση, προς την ίδια τη Ζωή. Όσο δεν αναλαμβάνουμε την ουσιαστική ευθύνη για την γνώση που επιδιώξαμε κι αποκτήσαμε, προκύπτει ο πόνος. Δι’ αυτού γαλβανίζεται ο άνθρωπος, τα ανθρώπινα όντα, στην εξέλιξη τους για την ανάληψη της ευθύνης τους.

Τούτο είναι κάτι που συχνά δεν αντιλαμβανόμαστε. Μεγαλώσαμε οι ίδιοι κι εξακολουθούμε να διαπαιδαγωγούμε τα παιδιά μας με λεπτοφυέστατους τρόπους που δεν καλλιεργούν το αίσθημα της υπευθυνότητας. Μας είναι οικεία η εικόνα να πέφτει ένα παιδάκι και να χτυπάει σε μια καρέκλα κι οι γονείς ή οι παππούδες, στην προσπάθειά τους να το καθησυχάσουν, να χτυπούν την καρέκλα λέγοντας «να, κακιά καρέκλα». Τιμωρούν το αδρανές αντικείμενο αντί να επιτρέψουν στο παιδί να αντιληφθεί την αιτιολογική σχέση της δικής του δράσης και του πόνου που υπέστη, στερώντας του παράλληλα την δυνατότητα να κατανοήσει ότι εάν τροποποιήσει τη δική του δράση, τότε θα κατορθώσει να αποφύγει τον πόνο. Κοινώς, η μετάθεση της ευθύνης μας στερεί την ικανότητα της επανόρθωσης και κατά συνέπεια της ανακούφισής μας από την διαιώνιση των επίπονων συνθηκών της ζωής μας.

Και τούτο δυστυχώς το βλέπουμε να συμβαίνει και να επαναλαμβάνεται σε μια ολόκληρη κοινωνία. Πάντοτε φταίει κάποιος άλλος για τα δεινά μας. Ο φίλος, ο συνεργάτης, ο σύντροφος, ο συνάδελφος ή κάποιοι άλλοι κακοί που μας επιβουλεύονται. Βεβαίως υπάρχουν θύτες και βεβαίως δεν απαλάσσονται των δικών τους ευθυνών, αλλά θα πρέπει κι εμείς να να δούμε μήπως συμμετέχουμε και συνδιαμορφώνουμε τις συνθήκες παίζοντας επιτυχώς τον ρόλο του θύματος. Κι ίσως έτσι σταματήσουμε ν’ αποφεύγουμε πάση θυσία ό,τι μας πονά κι αντίθετα ν’ αναλάβουμε την ευθύνη να εμβαθύνουμε και να ερμηνεύσουμε σωστά τον πόνο που βιώνουμε. Μόνον έτσι υπάρχει βάσιμη ελπίδα να εξέλθουμε από το επαναληπτικό μοτίβο του δυστυχίας μας τροποποιώντας την δική μας στάση καθώς επίσης και τις επιλογές και τις πράξεις μας, πάντοτε με διάκριση και στον βαθμό που μας αναλογεί.

Η αποδοχή του πόνου συνιστά ευκαιρία διεύρυνσης της αντίληψής μας και της συνειδητότητάς μας και μας καθιστά δημιουργούς αντί για αποτελέσματα, ενώ αντίθετα η ενστικτώδης προσπάθεια αποφυγής του μας καθηλώνει σ’ έναν αέναο αυτο-οικτιρμό. Με την ανάληψη της ευθύνης ο άνθρωπος ελευθερώνεται διότι αναλαμβάνει την Ευθύνη της ίδιας του της Ύπαρξης. Τούτο είναι η ουσιαστική ενηλικίωση.

Ολοένα και συχνότερα σήμερα βλέπουμε τα αποτελέσματα της αλαζονείας της γνώσης δίχως την ταπεινοφροσύνη στην οποία μας εισάγει ο πόνος.

Ευαγγελία Πολίτη

Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

13 Απριλίου 2025